Hanes

Mae mab mwyaf adnabyddus Abergele wedi disgrifio ei famwlad fel hyn:

‘Mae tref Abergele ar gyrion Dyffryn Clwyd, yng ngogledd Cymru, ger cyffordd y mynyddoedd a'r môr. Yma mae modd gweld ar gip cadwyn o fryniau coediog, môr eang gyda sawl llong arni, a gwastatir eang sy'n debyg i fap lliwgar ym mis Awst. Mae afon fordwyol yn rhannu'r gwastatir fel rhesen mewn gwallt tenau. Tydy'r dref ei hun ddim yn ddeniadol iawn nac yn fawr iawn, ond mae ganddi safle dymunol iawn a'i chyffiniau yn hardd iawn, gyda llawer o dai newydd ar raddfa fawr wedi'u hadeiladu er mwyn darparu llety i'r ymwelwyr gaiff eu denu yma bob haf gan yr amrywiaeth o olygfeydd ac yn arbennig ei thraethau enwog.'

Roedd hynny yn 1870, ac roedd y tai newydd hyn wedi'u hadeiladu ym Mhensarn yn syth ar ôl i'r rheilffordd gyrraedd yn 1848. Fel arall, buasai'r dref wedi parhau i haeddu disgrifiad Dr Johnson ohoni gan mlynedd yn ddiweddarach: 'Tref fach gas lle siaredir ychydig ond Cymraeg a phrin y ceir oedfa mewn Saesneg'. Fel canolfan farchnata, mewn gwirionedd roedd hi'n dref un stryd, a hyd a lled y stryd honno yn ddigonol i gynnal ffeiriau a marchnadoedd, gan fynd ar hyd Stryd y Farchnad a Stryd y Bont, o Westy'r Bee at adeiladau Plas Newydd.

Er iddi dyfu i fod yn dref farchnad bwysig, does gan Abergele yr un siarter. Nac ychwaith allwn nodi dyddiad penodol ar gyfer sefydlu'r eglwys. Mae hyn hefyd yn wir ar gyfer yr eglwys yn San Siôr. Fodd bynnag, rydym yn gwybod bod yr Esgob Elfod o Fangor wedi rhoi darn o dir i'r eglwys ar lannau afon Gele mor gynnar â'r 8fed ganrif. Mae'n rhaid dyfalu am ba mor hir cyn cyfnod Elfod oedd yr eglwys wedi'i sefydlu yma. Roedd atyniadau'r dref yn annog pobl i anheddu yma, yn bennaf y cyflenwad dŵr ffres o afon Gele a'r diogelwch o ddifrod y môr oedd i'w gael drwy ei lleoliad ychydig yn uwch na'r môr.

BETH WNAETH Y RHUFEINIAD ERIOED AR EIN CYFER?

Roedd samplo genetig diweddar yn datgelu bod gan 38.9% o ddynion Abergele genynnau yn gyffredin gyda phobl yn y Balcanau - mae'n debyg gan fod y llengoedd Rhufeinig oedd yma 2,000 o flynyddoedd yn ôl wedi dod o beth oedd yn arfer bod yn Iwgoslafia.

YR ABERGELE ARALL

Mae Abergele arall - yn Ardal Tigray yn Ethiopia, gogledd Affrica. Ond cyd-ddigwyddiad llwyr ydy hynny! Ewch i Wicipedia.

NEUADD KINMEL - TRASIEDI

Plasty rhestredig Gradd 1 i'r dwyrain o San Siôr oedd unwaith yn dwyn yr enw 'Palas Versailles Cymru'. Y tŷ mwyaf i oroesi yng Nghymru - ond dim ond cael a chael. Yn ddiweddar mae'r Gymdeithas Fictoraidd wedi'i enwi yn un o'r 10 adeilad Fictoraidd ac Edwardaidd sydd mewn perygl fwyaf ym Mhrydain. Wedi cau ac yn ysbeilio ac adfeilio mwy a mwy. Does dim hawl ymweld â'r lle. Hynod o drist. Ewch i Wicipedia.

LLONGDDRYLLIAD YR ERYR

Wedi'i cholli oddi ar Draeth Pensarn, roedd yr ERYR yn un o'r llongau gafodd ei malu yn racs yn ystod y gwyntoedd cryfion wnaeth suddo'r Royal Charter (yn y llun) ar 25-26 Hydref 1859. Yn deimladwy iawn, cofnodwyd canlyniadau'r golled yng ngeiriau'r meistr ei hun mewn llythyr ysgrifennodd at olygydd y papur newydd Caernarvon and Denbigh Herald, yn diolch i bobl Abergele a Llandrillo yn Rhos am eu haelioni a'u caredigrwydd tuag at ei griw llongddrylliedig. Darllenwch y llythyr yma.